उनीहरूको व्यवहार र गतिविधि पूर्ण रूपमा प्राकृतिक हुन्छ।

 जंगली हात्तीहरू प्रायः समूहमा बस्ने गर्छन्, जसलाई 'हर्ड' भनिन्छ। यो हर्डलाई कुनै मानिसले नियन्त्रण गरेको हुँदैन, बरु तिनीहरू आफ्नै प्राकृतिक नियम र सामाजिक संरचनामा आधारित जीवन बिताउँछन्।

 जंगली हात्तीहरू मानवीय हस्तक्षेप वा अन्य खतराप्रति आक्रामक प्रतिक्रिया देखाउन सक्छन्। उनीहरूलाई असुरक्षित महसुस हुँदा वा आफ्नो समूहलाई जोगाउन खोज्दा आक्रमण पनि गर्न सक्छन्।

यिनै कारणले, हात्तीलाई 'जंगली' भनेर वर्णन गरिन्छ, जसले उनीहरूको स्वाभाविक, स्वतन्त्र, र मानव हस्तक्षेपबिना बाँच्ने जीवनशैलीलाई संकेत गर्छ।

हात्तीको त्रास भएका विभिन्न मुलुक मध्ये  भारत  पनि एक हो ।  भारतमा विश्वकै सबैभन्दा धेरै एशियाली हात्तीहरूको संख्या पाइन्छ, तर हात्तीको आवास क्षेत्र घट्दै गएकाले आसाम, पश्चिम बंगाल, ओडिशा, कर्नाटक, केरला, र झारखण्ड जस्ता राज्यहरूमा हात्ती-मानव द्वन्द्व अत्यधिक रहेको अध्ययनले देखाएको छ   । त्यस्तै श्रीलंकामा हात्तीहरूले मानव बस्तीमा छिरेर बालीनालीमा क्षति पुर्याउने र मानवलाई आक्रमण गर्ने घटनाहरू बारम्बार हुने गरेका छन्। श्रीलंकामा हात्तीको आवास क्षेत्र धान खेतीका क्षेत्रहरू नजिक छ, जसका कारण समस्या झन् जटिल भएको छ।श्रीलंकाको पूर्वी र उत्तरी प्रान्तहरूमा हात्तीको त्रास अत्यधिक छ।

यसैगरी थाईल्यान्डमा जंगलहरूको कमी र शहरीकरणको कारण हात्तीहरूको प्राकृतिक बासस्थान सिमित हुँदै गएको छ, जसले हात्तीहरूलाई मानव बस्तीमा पस्न बाध्य बनाएको छ। खासगरी थाईल्यान्डको दक्षिणी र पूर्वी भागमा मानव-हात्ती द्वन्द्व देखिन्छ।

 अफ्रिकामा पनि हात्तीको मानवसँगको द्वन्द्व ठूलो समस्या हो। केन्यामा हात्तीहरूले कृषि क्षेत्र र मानव बस्तीमा आक्रमण गर्ने घटनाहरू बढेका छन्।
 खासगरी मासाइ माराको क्षेत्रमा र केन्याको वन्यजन्तु आरक्षको नजिकका क्षेत्रहरूमा हात्तीको त्रास बढी छ।
ताञ्जानियामा रुहा र तराङ्गिर क्षेत्रहरूमा हात्तीले धेरै त्रास दिएको पाइन्छ।
 मोजाम्बिकको उत्तर-पूर्वी भागमा यो समस्या बढी देखिन्छ।
 मालावीमा पनि हात्तीहरूको आक्रमण र बस्तीमा पस्ने समस्या गम्भीर रहेको छ। धेरैजसो हात्तीहरूले कृषि क्षेत्रमा क्षति पुर्याउँछन्। यहाँका माजेटे र लीवोंडे राष्ट्रिय पार्क नजिकका क्षेत्रहरू बढी प्रभावित छन्। नेपालको तराई क्षेत्रमा पनि हात्तीहरूको त्रास उच्च छ। प्रायः जङ्गल क्षेत्रबाट हात्तीहरू नजिकका गाउँ र खेतीबारीमा पसेर बालीनाली नष्ट गर्छन् र कतिपय मानिसको ज्यान लिएका घटना पनि बारम्बार सुनिने गरेको छ । विषेशगरि  झापा, बर्दिया, चितवन, र सप्तरीमा हात्तीको त्रास बढी देखिएको छ।
यी मुलुकहरूमा हात्तीको त्रास बढ्नुको मुख्य कारण जनसंख्या वृद्धि, आवास क्षेत्रको विस्तार, जंगल फँडानी, र प्राकृतिक स्रोतहरूको कमी हो। मानव-जनावर द्वन्द्वलाई समाधान गर्नका लागि जैविक विधिहरू, जस्तै बायो-फेन्सिङ प्रविधि, शिक्षित समुदाय, र दीगो वन्यजन्तु व्यवस्थापनजस्ता प्रयासहरू आवश्यक हुन्छ।

कसरी कम गर्ने हात्ती आतंक ?
हात्तीको त्रास कम गर्न विश्वमा निकै धेरै प्रयास गरिएको पाइन्छ । हात्ती हाम्रो साथी भन्ने उखान जस्तै हात्तीलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने सम्बन्धमा यहाँ बुँदागत रूपमा चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ:

१. प्राकृतिक बफर जोनहरूको निर्माण

मानव र वन्यजन्तुको बीचमा बफर जोनको निर्माणले हात्तीलाई मानव बस्तीबाट टाढा राख्न सहयोग पुर्याउँछ। बफर जोनमा हात्तीले मन पराउने बोटबिरुवा (जस्तै, बाँस र उखु) लगाउन सकिन्छ, जसले तिनीहरूलाई गाउँमा पस्नबाट रोक्न सक्छ। यसले हात्तीलाई प्राकृतिक रूपमा बफर जोनमा रोक्ने र तिनीहरूको मार्ग अवरोध नगरी गाउँको सुरक्षा गर्न मद्दत पुर्याउँछ।

२. जंगल क्षेत्रमा पिउने पानीको व्यवस्था: प्राय: हिउँदमा नेपालका वन जंगलहरु सुख्खा हुन्छन् । पानीको अभावमा जंगली जनावरमा छट्पटी हुनु स्वाभाविक हो । अत: जंगल क्षेत्रमा पोखरी, ताल तलाउ निर्माण हुनु, हात्तीको लागि आवश्यक आहारविहार युक्त वनस्पतिहरुको संरक्षण गर्नु अति आवश्यक छ   ।  पानी खोज्ने क्रममा र आहाराको खोजीमा कतिपय जंगली जनावरहरु टाढाटाढा सम्म भौतारिने र मानवबवस्तीहरुमा अन्धाधुन्ध प्रवेश गर्ने गरेका हुन्छन् । 

३.  अवरोध प्रणालीमा प्राकृतिक बृक्षको प्रयोग

विद्युतीय तार र ठूला पर्खालको सट्टा, स्थानीय जातिका काँडादार र तीव्र फैलने बोटबिरुवा (जस्तै, बाँस, कक्टस) लाई मानव बस्ती वरपर लगाउने उपाय अवलम्बन गर्न सकिन्छ। यी बोटबिरुवाहरूले बिस्तारै बस्ती वरिपरि प्राकृतिक पर्खाल बनाउँछन्, जसले हात्तीलाई पस्न असहज बनाउँछ। साथै, यसले वातावरणीय प्रभाव पनि कम गर्छ।

४. मौसमी पर्खाल प्रणाली

मौसमी रूपमा हात्तीको बसाइसराइको समयमा नष्ट गर्न सकिने अस्थायी पर्खाल प्रणालीको विकास गरिनु उपयुक्त हुन्छ। यस्ता पर्खालहरू हात्तीको आगमनको समयमा मात्र लगाइन्छ र पछि आवश्यक नभएपछि हटाइन्छ। यसले लागत पनि कम गर्छ र वातावरणमा स्थायी प्रभाव पनि पार्दैन।

५. हात्ती करिडोरहरूको  संरक्षण

हात्तीहरू बसाइँ सर्ने प्रकृतिका हुन्छन् र तिनीहरूलाई व्यवस्थित मार्गमा अगाडि बढ्न दिनु उपयुक्त हुन्छ। हात्ती करिडोरहरू स्पष्ट रूपमा पहिचान गरेर तिनीहरूको मार्ग अवरुद्ध नगरी जान दिने व्यवस्था गर्नु अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ। यसका लागि नक्साङ्कन र प्रभावकारी वन व्यवस्थापन प्रणालीलाई सुदृढ गर्नुपर्छ।

६. हात्ती नियन्त्रणका लागि आधुनिक प्रविधिहरूको प्रयोग

क) ड्रोन निगरानी प्रणाली

ड्रोनहरू प्रयोग गरेर हात्तीको गतिविधि अनुगमन गर्न सकिन्छ। ड्रोनमार्फत हात्तीको बसाइ र हिँडाइको दिशा पत्ता लगाउन सजिलो हुन्छ, जसले स्थानीय बासिन्दालाई समयमै सचेत गराउन मद्दत गर्दछ। यसले अप्रत्याशित रूपमा हात्तीको आक्रमण रोक्न सकिन्छ।

ख) बायो-फेन्सिङ प्रविधि

बायो-फेन्सिङ भनेको प्राकृतिक बायोमेट्रिक संकेतहरू प्रयोग गरेर हात्तीलाई रोक्ने प्रविधि हो। यस प्रविधिमा हात्तीहरूलाई अप्रिय गन्ध, ध्वनि वा प्रकाशबाट टाढा राख्न सकिन्छ। यसले हात्तीलाई नोक्सान नगरी उनीहरूको मार्ग परिवर्तन गर्न मद्दत गर्दछ। बायो-फेन्सिङ प्रविधिलाई अझै फराकिलो अर्थमा बुझ्ने हो भने  एक किसिमको प्रविधि हो, जसको प्रयोगबाट जंगली जनावरहरूलाई निश्चित क्षेत्रमा सीमित राख्न र मानव-जनावर द्वन्द्व कम गर्न सकिन्छ । यो प्रविधिले प्राकृतिक र जैविक उपायहरू प्रयोग गरेर जनावरहरूको गतिलाई नियन्त्रण गर्ने प्रयास गर्छ। विशेष गरी वन्यजन्तु संरक्षणमा यो प्रविधि प्रयोग गरिन्छ। बायो-फेन्सिङ मुख्यत: दुई प्रकारमा हुन्छ:

अ. भौतिक अवरोधको सट्टामा जैविक अवरोध: सामान्य फेन्सिङ जस्तै तारको बेरा वा पर्खालको सट्टामा, बायो-फेन्सिङमा जैविक अवरोध (जस्तै विशेष किसिमका बिरुवा वा रूखहरू) रोपिन्छ, जसले जनावरहरूलाई त्यस क्षेत्रबाट बाहिर निस्किन दिँदैन। उदाहरणको लागि, काँडेदार झाडीहरू रोपेर हात्ती वा अन्य जनावरलाई बस्तीमा छिर्नबाट रोक्न सकिन्छ।

आ. प्राकृतिक व्यवहारमा आधारित नियन्त्रण: केही जनावरहरूको स्वाभाविक व्यवहार र प्रतिक्रिया अध्ययन गरेर उनीहरूलाई एक निश्चित सीमाभित्र रोक्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, हात्तीहरू माहुरी  वा खोर्सानीको गन्ध मन पराउँदैनन्। यसकारण, खोर्सानीको तेल प्रयोग गरेर वा माहुरीका गोलाहरू राखेर उनीहरूलाई टाढा राख्न सकिन्छ।

के छन् बायो-फेन्सिङको फाइदा?

यो प्रविधिले वातावरणलाई हानि पुर्याउँदैन, किनभने यसमा रासायनिक वा कृत्रिम अवरोधहरूको सट्टा जैविक उपायहरू प्रयोग गरिन्छ।

 यसले जनावरहरूलाई मानवबाट जोगाउँछ र मानवीय गतिविधिहरूलाई प्रभावित नगरी उनीहरूको प्राकृतिक वातावरणमा बाँच्न मद्दत पुर्याउँछ।

 बायो-फेन्सिङले जनावरहरूलाई बस्तीमा छिर्ने जोखिमलाई कम गर्छ, जसले गर्दा जनावरहरू र मानवबीच हुने द्वन्द्व घट्छ।

यस प्रविधिले दीगो वन्यजन्तु संरक्षणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।

६. स्थानीय समुदायलाई आत्मनिर्भर बनाउने

समुदायले आफ्नै स्तरमा हात्ती नियन्त्रण गर्नसक्ने व्यवस्था विकास गर्नु दीर्घकालीन समाधानका लागि महत्त्वपूर्ण छ। यसका लागि हात्ती आक्रमणको खतरालाई न्यून पार्ने कृषि प्रविधि (जस्तै, जैविक कीटनाशक र हर्मोनल नियन्त्रण) सिकाइ दिनु आवश्यक हुन्छ। यसैगरी, हस्तकला, पर्यटन र अन्य विकल्पहरू मार्फत वैकल्पिक आयका स्रोतहरू विकास गरेर समुदायलाई हात्ती नियन्त्रणमा आत्मनिर्भर बनाउन सकिन्छ।

७. प्राकृतिक संसाधनहरूको बाँडफाँड र व्यवस्थापन

हात्तीहरूले प्रायः पानी र खाना खोज्दै मानव बस्तीमा प्रवेश गर्छन्। यदि जंगल क्षेत्रहरूमा पर्याप्त पानीका स्रोत र खाना उपलब्ध गराउन सकियो भने, हात्तीहरू बस्तीमा नआएर आफ्नै क्षेत्रमा बस्न सक्छन्। जंगलहरूमा पानीका पोखरी बनाउने र हात्तीको मनपर्ने वनस्पति लगाउनेजस्ता कार्यक्रमलाई प्रोत्साहन दिनुपर्छ।

निष्कर्ष

हात्ती नियन्त्रणको समस्या समाधान गर्न वैज्ञानिक प्रविधि, परम्परागत ज्ञान र समुदायको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ। दीर्घकालीन रूपमा हात्ती र मानवबीचको द्वन्द्व समाधानका लागि प्राकृतिक बासस्थानको संरक्षण, नवीनतम प्रविधिको प्रयोग र सामुदायिक सशक्तिकरण नै मुख्य उपाय हो। हात्तीलाई नोक्सान नगरी उनीहरूको अस्तित्वलाई सम्मान गर्दै सहअस्तित्वको अवधारणा नै दीर्घकालीन समाधानको आधार हो।

सन्दर्भ सामाग्री 
जर्नल, ईन्टरनेट, सामाजिक सञ्जाल, राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय अनलाइन पोर्टलहरु तथा पत्रपत्रिका ।
श्रव्य दृश्य सामाग्रीहरु 

स्तम्भकार परिचय
pardaphas.com का प्रमुख सम्पादक रहनुभएका सान नेपाल अधिवक्ता समेत हुनुहुन्छ ।