वेणु अधिकारी 

परिचय

नेपालदेखि भारत, श्रीलंका, बङ्गलादेशसम्म र समग्र दक्षिण एसियाका विभिन्न भागहरूमा नागपञ्चमी पर्वको विशेष स्थान छ। यो पर्व प्राचीनकाल देखि नै नागहरूको पूजा र सम्मान गर्ने परम्परालाई अँगालेको छ। नागपञ्चमीलाई 'सर्प पूजान्' पनि भनिन्छ र यसले प्राकृतिक, धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व बोकेको छ। यस लेखमा हामी नागपञ्चमीको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, धार्मिक महत्व, परम्परागत र सांस्कृतिक पक्षहरू, र आजको समयमा यसको भूमिका विषयमा विस्तृत चर्चा गर्नेछौं।

 १. नागपञ्चमीको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

नागपञ्चमीको पर्वको उत्पत्ति प्राचीन हिन्दू धर्मशास्त्र र संस्कृत साहित्यसँग सम्बन्धित छ। पुराणहरूमा नागहरूको कथा र यसको पूजा-पाठको महत्त्व उल्लेख गरिएको छ। विशेष गरी, विष्णु पुराण, श्रीमद्भागवत, महाभारत र रामायण जस्ता ग्रन्थहरूमा नागहरूको कथा र तिनीहरूको धार्मिक महत्त्वको चर्चा पाइन्छ।

प्राचीन कथाहरू र मिथकहरू

- शेष नाग र भगवान विष्णु: हिन्दू धर्मशास्त्र अनुसार, शेष नाग भगवान विष्णुका सवारी हुन्। विष्णु भगवानको शेष नागको कपालमा विश्राम गरिरहेको कथा प्रसिद्ध छ। यसले नागहरूको दिव्यता र समर्पणतालाई दर्शाउँछ।

- कृष्ण र नाग: भगवान कृष्णको जीवनसँग पनि नागहरूको कथा जोडिएको छ। मथुरा र वृन्दावनका कथा, जहाँ कृष्णले नागहरूलाई परास्त गरे, यस पर्वको धार्मिक महत्त्वलाई बल दिन्छ।

- सर्प र धारण: पुराणहरूमा विभिन्न सर्पहरूको कथा र तिनीहरूको मानव जीवनमा पर्ने भूमिका उल्लेख गरिएको छ। यसले मानव र प्रकृतिको सम्बन्धलाई देखाउँछ।

ऐतिहासिक प्रमाणहरू

नागहरूको पूजा र सम्मानको परम्परा हजारौं वर्ष पुरानो हो। पुरातात्विक प्रमाणहरू, मन्दिरहरू, र प्राचीन अभिलेखहरूले यस पर्वको ऐतिहासिकता पुष्टि गर्छ। भारत र नेपालका विभिन्न भागहरूमा भेटिने नाग मन्दिरहरू र मूर्तिहरू यसको पुष्टि हुन्।

 २. नागपञ्चमीको धार्मिक महत्व

धार्मिक दृष्टिकोणबाट

नागपञ्चमी पर्वले मानव जीवनमा नागहरूको महत्त्वलाई उजागर गर्छ। यस दिन नागहरूको पूजा गर्नाले मानव र प्रकृतिको सम्बन्ध बलियो हुन्छ। यस पर्वले प्राकृतिक जीवनशैली र प्राकृतिक चक्रको सम्मान गर्न सिकाउँछ।

नागहरूको पूजा र सौभाग्य

- सर्प पूजन: यस दिन घर, खेत र मन्दिरहरूमा नागहरूको पूजा गरिन्छ। यसले घरमा शान्ति, समृद्धि र सौभाग्य ल्याउने विश्वास गरिन्छ। नागको मूर्ति वा चित्रमा तेल, फूल र नैवेद्य अर्पण गरिन्छ।

- सर्पको वासस्थान: पवित्र नदीहरू, पोखरी, र वन क्षेत्रहरूमा नागहरूको वासस्थानको पूजा गरिन्छ। यसले प्राकृतिक पर्यावरणको संरक्षण गर्न पनि प्रेरित गर्दछ।

धार्मिक कथाहरू र मान्यताहरू

- कुंवारी र नाग: मान्यतानुसार, नागहरूको पूजा गर्नेले पारिवारिक सुख, स्वास्थ्य र दीर्घायु प्राप्त गर्न सक्छ।

- मुक्ति र मोक्ष: केही परम्पराहरूले नागपूजाले आत्मा शान्ति र मोक्ष प्राप्तिमा मद्दत पुग्ने विश्वास गराएका छन्।

 ३. नागपञ्चमीको सांस्कृतिक र परम्परागत पक्षहरू

नेपाल र भारतका विविध परम्परा

- नेपाल: यहाँ नागपञ्चमीलाई विशेष मान्यता छ। घरघरमा नागको पूजा गरिन्छ। नागको आकृति बनाउने, नागको कथा सुनाउने र नागको रथ निकाली पूजन गर्ने परम्परा रहेको छ।

- भारत: विशेषगरी दक्षिण भारत, महाराष्ट्र, उत्तर प्रदेश लगायतका क्षेत्रमा यस पर्वलाई धूमधामसँग मनाइन्छ। नागराजपुरुषको पूजा, नागकुंडहरूमा स्नान, र नागको मूर्तिमा नैवेद्य अर्पण गरिन्छ।

सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू

- नागपञ्चमीको मेलाहरू: विभिन्न ठाउँहरूमा मेलाहरू, नाचगान, र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छ।

- नागको प्रतीकात्मकता: नागलाई शक्ति, संरक्षण र सौभाग्यको प्रतीकको रूपमा मानिन्छ। यसले समुदायमा एकता र संस्कृति बलियो बनाउँछ।

आधुनिक परिवेशमा

आजको समयमा नागपञ्चमीले पर्यावरण संरक्षण, प्राकृतिक सम्पदा संरक्षण, र ऐतिहासिक धरोहरको संरक्षणमा पनि भूमिका खेल्दै आएको छ। यसको संरक्षण र प्रचारप्रसारले सांस्कृतिक जागरूकता बढाउँदै आएको छ।

 ४. नागपञ्चमी र पर्यावरण संरक्षण

नागहरू प्राकृतिक वातावरणको अभिन्न भाग हुन्। यसको संरक्षणले प्राकृतिक चक्र र जैविक विविधता कायम रहन्छ। यसको लागि जनचेतना र संरक्षण प्रयास आवश्यक छ।

प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण

- प्रकृतिका नाग: वन, नदी, पोखरी जस्ता प्राकृतिक आवासहरूमा नागहरूको वास हुन्छ। यी क्षेत्रहरूको संरक्षणले प्राकृतिक जीवनशैलीलाई बलियो बनाउँछ।

- सर्प संरक्षण कार्यक्रम: विभिन्न स्थानहरूमा सर्प संरक्षणका कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छ। यसले नागहरूको संख्या र अस्तित्वलाई सुरक्षित बनाउँछ।

 ५. निष्कर्ष

नागपञ्चमी पर्व एक यस्तो सांस्कृतिक र धार्मिक पर्व हो जुन मानव जीवन, प्रकृति र परम्परालाई जोड्ने सेतु हो। यसको महत्त्व न केवल धार्मिक अनुष्ठान र परम्परामा सीमित छ, बरु यसले प्राकृतिक संरक्षण, सामाजिक समृद्धि र मानवता प्रति प्रेम र सम्मानको सन्देश पनि दिन्छ। आजको विश्वमा जहाँ प्रकृति र मानव जीवनको सम्बन्ध जटिल बन्दै गएको छ, त्यहाँ नागपञ्चमीको जस्तो पर्वले हामीलाई प्राकृतिक संरक्षणको महत्त्व सम्झाउँछ।

यस पर्वले हामीलाई सिकाउँछ कि प्रकृतिको संरक्षण र सम्मान आवश्यक छ, र त्यसका लागि हाम्रो परम्परा र संस्कृतिलाई जोगाउनु आवश्यक छ। नागपञ्चमीले हामीलाई धर्म, संस्कृति र पर्यावरणको संयुक्त सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाउने अवसर दिन्छ।

अन्त्यमा, नागपञ्चमीको पर्व हाम्रो सांस्कृतिक धरोहर हो र यसको संरक्षण र प्रचारप्रसारले हाम्रो समृद्धि र प्रकृतिको संरक्षणमा योगदान पुर्‍याउँछ। यसको महत्त्वलाई बुझेर हामी सबैले यसको संरक्षण गर्नुपर्छ र भावी पुस्तालाई यसको ज्ञापन गराउनु पर्छ।

गौरादह,झापा।